Iako je decenijama važilo pravilo da dug radni vek garantuje sigurnu i pristoju starost, realnost za većinu zaposlenih u Srbiji danas izgleda potpuno drugačije. Niske plate, česta prekidanja radnog staža, privremeni poslovi, rad na crno i sve manji broj uplaćenih doprinosa, dovode do toga da penzije budu daleko ispod granice dostojanstvenog života. Demografski pritisci i nepravedni penzioni model dodatno pogoršavaju stanje, ostavljajući milione građana u neizvesnosti da li će, nakon decenija rada, moći uopšte da prežive od svoje penzije.
Prosečna zarada u Srbiji za jun 2025. godine iznosila je 107.075 dinara, dok je prosečna penzija bila svega 50.675 dinara, što je manje od 48% prosečne plate. Još je alarmantnije što ni ta prosečna penzija ne pokriva osnovne životne troškove: minimalna potrošačka korpa za isti mesec iznosila je 55.869 dinara, što znači da većina penzionera živi ispod minimalnog egzistencijalnog praga.
Na prvi pogled, rast prosečnih zarada može delovati kao pokazatelj ekonomskog napretka. Međutim, iza tog broja krije se duboka strukturalna nepravda. Oko dve trećine zaposlenih u Srbiji zarađuje manje od prosečne zarade, a medijalna zarada – iznos koji polovina zaposlenih ne dostiže – u junu je iznosila 81.793 dinara. To znači da relativno mali broj ljudi sa veoma visokim platama veštački „vuče“ prosek naviše, čime se stvara lažna slika o prosečnim zaradama u zemlji. Takva neravnomerna raspodela otkriva duboku nejednakost, jer prosečna zarada postaje statistička fikcija – nedostižna za ogromnu većinu radnika.
Ovakva slika se direktno preslikava i na penzioni sistem. Visina buduće penzije u Srbiji direktno zavisi od odnosa lične zarade zaposlenog i prosečne zarade u Republici za svaku godinu radnog staža. Na osnovu tog odnosa formira se lični koeficijent, koji se potom množi sa tzv. bodovnom vrednošću koju država propisuje. Što je lična zarada manja u odnosu na republički prosek – to je i koeficijent manji, a samim tim i buduća penzija. Ako znamo da čak 70% zaposlenih ne doseže prosečnu zaradu, jasno je da većina građana ima slabiji položaj i tokom radnog veka i u penziji.
U praksi, to znači da čak i ako zarada zaposlenog ostaje ista (ili blago raste), njegov koeficijent može opadati – jer republički prosek raste brže. Tako dolazimo do apsurda: radnik koji uredno uplaćuje doprinose može imati sve manju penziju u relativnom smislu, jer ga sistem neprestano “kažnjava” zato što ne uspeva da “prati” rast prosečne zarade. Dug radni vek uz zaradu ispod republičkog proseka često rezultira penzijom koja ne obezbeđuje pristojan život, uprkos dugom stažu i redovno uplaćenim doprinosima.
Nekada je prosečna zarada bolje izražavala stvarna primanja prosečnog radnika, ali danas to više nije slučaj. Sada tu realnost mnogo bolje odražava medijalna zarada, jer označava sredinu – polovinu radnika koji zarađuju manje i polovinu koji zarađuju više od republičkog proseka. Zato bi bilo pravednije da se za obračun penzije koristi medijalna, a ne prosečna zarada, jer bi to preciznije odrazilo ekonomski položaj većine građana.
U Srbiji ima oko 1,66 miliona penzionera, od čega je oko 60% korisnika sa penzijom nižom od prosečne, koja trenutno iznosi oko 50 hiljada dinara. Više od 500.000 penzionera prima manje od 30.000 dinara mesečno, a oko 440.000 njih živi od minimalne penzije ili manje ili čak i manje. S druge strane, oko 125 hiljada ljudi prima penzije iznad 100.000 dinara, što osvetljava duboku nejednakost i unutar samog penzionog sistema.
Prema podacima Republičkog zavoda za statistiku, oko 21% penzionera starijih od 65 godina je u riziku od siromaštva, dok je taj procenat za one koji žive sami čak 36,9%. Oko 45% penzionera ne može da pokrije osnovne životne troškove i živi ispod egzistencijalnog minimuma.
Vredno je podsetiti da situacija ranije nije bila ovako nepovoljna. Na primer, 2011. i 2012. godine prosečna penzija iznosila je oko 56% prosečne plate. Danas je taj udeo pao ispod 48%, što jasno pokazuje kontinuirani pad kupovne moći penzionera i rastući jaz između zaposlenih i onih koji su ceo radni vek radili u redovnom sistemu.
Bez sveobuhvatne reforme penzijskog sistema, jaz između plata i penzija će nastaviti da raste. Sve više ljudi koji danas rade za ispodprosečne zarade suočiće se sa penzijama koje nisu dovoljne ni za osnovne troškove života. Ako penzija treba da bude nagrada za rad, a ne kazna za nižu platu, sistem mora da se zasniva na realnim zaradama većine – a ne na proseku koji većina nikada ne dostigne. U suprotnom, penzije će izgubiti svoju svrhu i postati još jedan oblik socijalne nepravde – sistem koji produbljuje siromaštvo i društvenu nejednakost, privilegujući manjinu, a kažnjavajući većinu.